Anekantavada - Truth and the Perspective

Click here for Gujarati Version of this blog!!!

Anekantavada is one virtue which has been very profoundly acknowledged in almost all school of thought of India, which are mainly Ajivika, Buddha, Jain or Vedic. This virtue/feature was never perceived just for communal harmony but it was a way of living to see a bigger picture than what a person can be otherwise confined to. Jains and Ajivakas specially gave much more weightage relatively to other schools of thoughts. Jain rationale behind giving more weightage to Anekantavada was to support the core and principle virtue i.e. Ahinsa or Ahimsa. It has been said that it is imperative to have Anekant-vichar to achieve full sense of Ahimsa. That is why Anekantavada became one of the pillars to Ahimsa along with Satya (Truth) and Aparigraha (Non-possessiveness). Having said that I would never try to undermine the importance given to Anekantavada by all other school of thoughts.

When I started thinking about Anekantavada, question came to mind was, is Anekantavada a very deep sense of philosophy or probably it can just be defined by a word "Pluralism" in modern vocabulary. I think definitions always are pretty & simple, but by living that virtue take lots of deeper dives and it stands true for all philosophies although. These philosophies are professed in India as per literature at least couple of millenniums ago.

Before we can discuss about Anekantavada, I would like to touch on one more topic. That is "boundaries". It is going to be little difficult for someone like me to put my thoughts together in easy words considering I am not not professed with good vocabulary. So if required read the below paragraphs again. 

What comes to our mind by word boundaries? national borders, line of control or probably a just wall? Quite right perception. But, in the context where we are, I am talking about mental boundaries. Mental boundaries plays very similar role how Physical boundaries does. It gives sense of protection, confines identity and paves way for clear comparison & distinctions in our minds. Creating boundaries is a natural instinct for all creatures. Other creatures strongly have sense of boundaries for their survival process. Their food/water/shelter/reproduction is dependent on these boundaries created by them. Since other creatures have it for survival process, it is but natural for humans as well to have boundaries in our perception like other creatures. Like I said, I feel these boundaries in perception is to support Human's survival and material needs. Having said that it is significantly important to note that human beings are "the only creature" who can rise above their "natural/survival instincts". What that means is we can become boundless mentally & physically. It is little time taking process but one who achieves this becomes complete "Yogi" (that is ultimate union of one with universe forces without boundaries). But, that is another kind of human beings. So coming to practicality of this world, fact is that being a common man and still dependent on our survival instincts we still are confined to our mental boundaries. Like I said, boundaries creates identity. For example, if I identify myself as Human/Male/Indian/Gujarati/Jain/Engineer/Vegetarian etc., these are all mental boundaries around me. Only if there is a boundaries you can define your personality, your characteristics or your features. So when we are confined to "boundaries" or "identities" in almost all forms of our thoughts and deeds, Anekant philosophy becomes extremely important to keep our consciousness and mind in Harmony and Peace. I feel it's not just a great ancient philosophical utopian subject but it really becomes important to blend Anekantavada in all aspect of our life for Harmony. Whether it is about dealing with our loved ones, with peers, with subordinates, with other animals/creatures or with any other larger community, Anekantavada becomes significantly important.

Mental boundaries are protecting our identities what we discussed earlier. Our identities are sculptured/manifested out of what is called "Truth - in our perception". For e.g. for me the truth is, I am an belong to a country called India and that footprint in my mind establishes a foundation to my thought and also builds a wall (boundaries) around that foundation so that I can keep myself confined to that identity and manage my identity or personality better. But, one day let say my DNA scientifically researched and I come to know that my genes are the mixture of 15-20 different ethnicities over centuries. Now, suddenly my original truth of being "Indian" might change in terms of biological context. So, the question comes to my mind is, what is the Truth to me? How do my mind derive or establish a Truth to me?

I think some data fed to our brain, generally by our 5 senses --> Which then gets analysed by our intelligence with other related data --> out of which our brain creates blocks of logical understanding, finally that becomes truth for us. Also it is important to note that that truth established is Truth at that particular point of time & context. It is then served as point of reference for us to all future happening and our thought processes. So what I am trying to say in my experience is, Truth can change for anybody when the "new stack of data" comes in or is updated in our memory technically. Thus, truth for an individual is very relative to our memory blocks in particular time, at particular place or circumstances and its in particular context. Having said that, memory blocks created in brain of individual at a particular time, place and context can merely match to someone's else memory blocks created. What that means is there will be lot of uniqueness and differences between truth of mine and truth of others. If we can establish this, then Anekantavada is the solution to these diverse and complex human identities.

One Truth is not same for all!! (Photo Credit: Shweta Shah)

Now my "Critical" mind, questions the idea of Anekantavada itself. The question is, does it mean you cannot be Confident about anything which is established as truth for me? Do we have to be always sceptical about our understanding and viewpoints? I got answers to my above questions when I put Anekantavada with context of Ahimsa, then it makes all the sense and fits in the missing blocks. Let's suppose, I understand a particular situation in one way, I don't have to doubt my part of truth or perception all the time, that is not what Anekantavada says. But, practically when there seems to be difference of opinion then I might want to digest the different view points & thought processes of another entity as well. Because that another entity might be looking at that situation based on their own memory blocks in their mind. So by respecting the view point of another entity, I ensure that I did not "violate the boundary" (Ahimsak) of another entity where at the same time I am also not trashing our thought process and understanding. So it becomes healthy exchange of view points with no verbal or mental violence involved. Moreover, one never know, I can find some more facts which can improve my information stack and ability to analyze that particular situation little better. The virtue of Anekantavada really need recursive open-mindedness. 

I look this topic at this way, that the prime objective here becomes Ahimsa where as Anekantvada is just serving the bigger purpose that is Ahimsa. There are also topics which helps to understand Anekantavada in deeper sense. Those are Nyvada, Syadvada and Saptabhangi. I am still trying to go deeper into those jewels of Indian literature and I am sure at one point my above point of view on Anekantavada will refurnish & enhance with more knowledge about above mentioned subjects.

I will be very thankful to have your comments and thought process on this blog. It will help to break few more boundaries I have.

અનેકાંતવાદ - સત્ય અને દૃષ્ટિકોણ

Click here for English Version

અનેકાંતવાદ એક એવો વિચાર છે જે બધી જ પ્રમુખ ભારતીય વિચારધારા માં તેનું સ્થાન પામેલ છે મુખ્યત્વે આજીવિક, બૌદ્ધ, જૈન અને વેદીક. આ વિચાર ખાલી સાંપ્રદાયિક સદભાવના હેતુ નહિ પણ લોકો ની જીવન શૈલી માં ગુંથાયેલો વિચાર હતો એવું દર્શન થાય છે. જૈન અને આજીવિક વિચારધારાઓ માં આ વિચાર ને પ્રમાણ માં અધિક મહત્વતા આપી છે એવું લાગે છે. જૈન વિચારધારા માં અનેકાંતવાદ ની મહત્વતા, અહિંસા સાથે સીધી જોડાયેલી છે. અહિંસા, જે જૈન વિચારધારા નું મૂળ તત્વ છે, એ ત્રણ મુખ્ય સ્તંભ પર ઘડાયેલું છે. સત્ય, અપરિગ્રહ અને અનેકાંતવાદ. પણ બીજી વિચારધારાઓ માં પણ અનેકાંતવાદ ને ઘણું મહત્વ આપવામાં આવ્યું છે.

મેં જયારે અનેકાંતવાદ વિષે વાંચન ચાલુ કર્યું હતું તો એક સવાલ હતો કે આ વિષય નું ઊંડાણ કેટલું હશે. શું અનેકાંતવાદ, આધુનિક શબ્દ "Pluralism" (પ્લુરાલીઝમ) ની વ્યાખ્યા માં સમાવી જાય છે? પણ મને એહસાસ થયો કે વ્યાખ્યાઓ કદાચ સહેલી અને સરળ લાગે પણ આવા વિચાર ને જીવી જવા માટે ઘણા અધ્યયન ની જરૂર હોય છે. એવી વિચારધારા જે ભારતીય સંસ્કૃતિ માં ઓછા માં ઓછી ૨-3 હજાર વર્ષ થી ચાલતી અને ઉભરતી આવે છે એને સમજવા માટે ઘણું વાંચન અને મંથન કરવું પડશે એવું લાગે છે.

અનેકાંતવાદ ઉપર આપણે આગળ વાત કરીયે તે પેહલા મારે એક બીજા વિષય ઉપર પણ વાત કરવી છે. તે છે "Boundaries" કે સીમા કે પછી વિભાજન. વિભાજન શબ્દ થી આપણા મગજ માં શું ચિત્ર ઉભું થાય? સરહદ, દીવાલો ક્યાં તો પછી એક જગ્યા કે વસ્તુ ને બીજી જગ્યા/વસ્તુ થી અલગ કરતુ હોય? સાચી વાત છે. પણ હું જે સંદર્ભ માં વાત કરવા મંગુ  છુ તે માનસિક સીમા જોડે છે, ભૌતિક વિભાજનો સાથે નથી. માનસિક સીમાઓ  રાખવા થી મનુષ્ય ને એક હૂંફ, એક ઓળખ, એક વ્યક્તિત્વ મળે છે. જેમ, બીજા પ્રાણી ભૌતિક સીમા રાખે છે એની દિનચર્યા માટે, એના ખાન-પાન કે પ્રજનન માટે અને પોતા નું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા માટે, તેજ રીતે મનુષ્ય માનસિક સીમા રાખે એના અસ્તિત્વ અને એની ભિન્ન ઓળખ સાચવી રાખવા માટે. ઉદાહરણ તરીકે મેં મારી આસ પાસ ઘણી સીએમઓ બનાવેલી છે જેમ કે હું મનુષ્ય છુ, નર, ભારતીય, ગુજરાતી, જૈન, એન્જીનીર, શાકાહારી છુ... અને આ લિસ્ટ ચાલતું રહે. આ બધી સીમાઓ મેં મારા મગજ માં રાખી છે જેથી કરી ને હું મારુ ભિન્ન વ્યક્તિત્વ ટકાવી શકું જેને અપને અહંકાર (એટલે "Identity" not "Ego") કહી શકીયે. પણ એક વાત નોંધપાત્ર છે કે મનુષ્ય ને જ એ વિકલ્પ આપવા માં આવ્યો છે કે એ એના અસ્તિત્વ કે અહંકાર ની સહજ વૃત્તિ માંથી ઉપર આવી અને બની શકે એટલી માનસિક સીમાઓ દૂર કરી શકે છે. જો મનુષ્ય આ માનસિક વિભાજનો થી સંપૂર્ણ મુક્ત થઇ શકે તો એને સમ્યક્તા ધારણ થાય કે મનુષ્ય ને પૂર્ણ "યોગી" કહી શકાય છે.  પણ અહંકાર (Identity) રાખવો કે નહિ એ અહીંયા વિષય નથી. એટલે જો હું સામાન્ય મનુષ્ય તરીકે કે પછી થોડું વ્યવહારિક બની ને વાત કરું તો આ માનસિક સીમાઓ આપણે સંપૂર્ણ રીતે સમાપ્ત નથી કરી શકતા. એ થી કરી ને આપણા જીવન માં અનેકાંતવાદ નું મહત્વ ખુબ છે. આપણે શાંત અને સમ-ચિત્ત બનવા માટે અનેકાંતવાદ ને સમજવું અને જીવન માં ઉતારવું ખુબ જરૂરી છે. પરિવાર માં, કાર્ય ક્ષેત્રો માં, તથા પ્રાણીઓ, કે પછી અલગ જીવન શૈલી ના લોકો જોડે ની દૈનિક લેણદેણ કરતી વખતે અનેકાંતવાદ નોંધપાત્ર ભૂમિકા ભજવે છે.

માનસિક સીમાઓ આપણી ઓળખ કે આપણા અહંકાર (identity) ની સુરક્ષા કરે છે. જો એક સ્તર ઊંડાણ માં જઇયે તો મને એ પ્રશ્ન આવે છે કે આપણો અહંકાર (Identity) શેની ઉપર ઘડાયેલો છે? આપનો અહંકાર "આપણા સત્ય" ઉપર ઘડાયેલો છે એવું લાગે છે. પણ તો પછી મારા માટે "મારુ સત્ય" શું છે? ઉદાહરણ તરીકે, હું ભારતીય છુ એ મારા માટે શતપ્રતિશત સત્ય છે અને એ સત્ય મારા અહંકાર (identity) અને મારી માનસિક સીમાઓ માટે મૂળ આધાર છે. પણ સમજીલો એક દિવસ મેં મારા DNA નો વૈજ્ઞાનિક રિસર્ચ કરાવ્યો અને મને ખબર પડી કે મારો DNA ૧૫-૨૦ અલગ મનુષ્ય ની પ્રજાતીયો નું મિશ્રણ છે તો મારા માટે મારા ભારતીય હોવા નું સત્ય biological સંદર્ભ માં બદલાઈ જાય છે. તો એવી રીતે કોઈ પણ સંદર્ભ માં મારા માટે "મારુ સત્ય" શું છે એ પ્રશ્ન છે.

તો મને એવું લાગે છે કે જે નવી માહિતી આપણી પાંચ ઇન્દ્રિયો એ આપણા મગજ ને આપી છે --> અને આપણી ભુદ્ધિ (intellect) જૂની સ્મૃતિ અને નવી માહિતી જોડે નું વિશ્લેષણ કરે --> અને એ વિશ્લેષણ થયા પછી આપણી બુદ્ધિ નવી સ્મૃતિઓ બનાવે એ આપણા માટે સત્ય બની જાય છે. જો આ વાત સાચી છે અને એનો આધાર લઈએ તો જયારે નવી માહિતી આપણા મગજ ને આપવા માં આવશે ત્યારે તેની પૂર્ણ શક્યતા છે કે મારુ સત્ય બદલાઈ શકે છે ઉપર ના DNA ના ઉદાહરણ પ્રમાણે. અને તેનો મતલબ એ કે મારા માટે જે સત્ય છે એની validity એ સમય, એ સ્થળ, એ સંજોગ અને એ સંદર્ભ માટે જ છે અને એ બદલાઈ શકે છે. જેથી કરીને મારુ વ્યક્તિત્વ અને અહંકાર (identity) પણ બદલાઈ શકે છે. અને બીજી મહત્વ ની વાત એ છે કે બીજા કોઈ મનુષ્ય કે પ્રાણી નું સત્ય, મારા સત્ય સાથે મેળ ખાય, એ તો એક સૈયોંગ જ હોઈ શકે એટલે કે એવી શક્યતા ઓછી બની શકે. તો મારુ સત્ય અને બીજા નું સત્ય અલગ હોય શકે અને મારુ સત્ય પણ બદલાઈ શકે છે, એ આધારે તો અનેકાંતવાદ મહત્વ નો ગુણ છે જેથી કરીને આપણે સંવાદિતા (Harmony) માં રહી શકીયે છીએ.

સત્ય અનેક che!! Photo Credit: Shweta Shah

હવે મારુ નિંદાત્મક બુદ્ધિ, અનેકાંતવાદ ની વીચારધાર ને પ્રશ્ન પણ કરે છે કે, શું એનો મતલબ એ છે કે હું મારા ઘડેલા સત્ય પર ભરોસો જ ના કરી શકું? શું મારે હંમેશા મારા વિચારો ને શંકાસ્પદ નજરે જ જોવું જોઈએ? પણ પછી મને સમજ આવ્યું કે અનેકાંતવાદ નો મતલબ એ નથી કે મારું સત્ય, એ અસત્ય છે. પણ એનો મતલબ એ છે કે મારું સત્ય, એ પરમસત્ય નથી અને એ બદલાઈ શકે છે. મારુ સત્ય બીજા ના સત્ય થી અલગ હોઈ શકે છે. મારા માટે સત્ય એ સમય માટે એ જ છે અને એને ઉપર હું પૂર્ણ ભરોસા કરી શકું છે. જોડે જોડે બીજા ના સત્ય ને સાંભળવાનો અને સમજવાનો અવકાશ રાખી શકું છુ. બીજા ના સત્ય ને પણ સન્માન કરું. કારણ કે બીજા માટે જે સત્ય છે તે એની અલગ સ્મૃતિઓ અને અલગ અહંકાર ની સીમાઓ થી ઘડાયેલું છે. જો હું એ બીજા લોકો ની સીમાઓ નું સન્માન ના કરું તો એ માનસિક હિંસા જ કહેવાય. એ માનસિક હિંસા, ટૂંક સમય માં મોઉખિક અને પછી શારીરિક હિંસા ના સ્વરૂપ માં પ્રત્યક્ષ થઇ શકે છે. જો હું બીજા લોકો ના સત્ય માટે અવકાશ રાખું છુ તો એ મારી બનાવેલી મારા અહંકાર (Identity) ની સીમાઓ માં એક દ્વાર નું પ્રતીક છે જેમાં થી હું બીજા વિચારો નું દર્શન કરવાની ક્ષમતા રાખું છુ.

આ પ્રમાણે હું અનેકાંતવાદ ને અહિંસા ના એક મુખ્ય સ્તંભ તરીકે કલ્પના કરી શકું. અનેકાંતવાદ ને હજુ ઊંડાણ માં સમજવા માટે નયવાદ, સ્યાદવાદ અને સપ્તભાગી વીચારધાર નું અધ્યયન કરવું જરૂરી લાગે છે જે મારા અત્યાર ના અનેકાંતવાદ ના સત્ય ને ભવિષ્ય માં બદલી શકે છે પણ ત્યાં સુધી મારા માટે અનેકાંતવાદ નું આ સત્ય, સત્ય જ રહેશે. 

મને ખુબ ગમશે જો તમે તમારા વિચાર વિવેચક બની blog પર comment લખશો. Blog લખવું મારા માટે એટલું સહજ નથી કે હું એટલું સેહલાય થી મારા વિચાર વ્યક્ત કરી શકું એટલે કદાચ આ blog સેહલાય થી ના સમજાય તો બીજી વાર વાંચવાની કોશિશ કરજો. આભાર!!